ظل‌السلطان؛ ویرانگر بناهای اصفهان از تحریف تا واقعیت
تاریخ انتشار: ۹ آذر ۱۴۰۱ | کد خبر: ۳۶۵۰۲۵۶۲
«تبلیغات منفی موجود علیه ظل السلطان و وظیفه و نقشی که او درزمینهٔ تخریب بناهای تاریخی شهر اصفهان داشت، باعث شده همه تقصیرها در این بخش متوجه این حاکم قاجاری باشد، درحالی‌که در این مورد باید با دقت و ظرافت بیشتری نظر داد.»
به گزارش خبرنگار ایمنا، نقل می‌کنند که ظل‌السّلطان از فرزندان ناصرالدین‌شاه قاجار از عقده‌های روانی بسیار رنج می‌برد.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!
از آن‌همه کاخ‌های گوناگون که شاردن (سیّاح فرانسوی) در اصفهان دید و شرح مبسوطی درباره هرکدام از آن‌ها در سفرنامه خود به قلم آورده اکنون جز دو سه بنای خراب چیزی باقی نمانده و تقریباً بیست‌وپنج الی سی سال می‌شود که تمامی را ظلّ‌السّلطان ویران کرده است. این شاهزاده در سنّی به حکومت اصفهان منصوب شد که در آن سنّ کودکان عموماً در فکر بازی و سرگرمی هستند، ولی او در همان خردسالی به وظیفه مهم خود پی برد و توانست با کوشش و رفتار جابرانه و مجازات سخت در قلمرو حکومتی خود امنیتی برقرار کند.
یکی از علل طولانی شدن دوره زمامداری او در اصفهان این بود که مالیات را به قوّة قهریّه وصول می‌کرد و به‌طور مرتّب به تهران می‌فرستاد. ظلّ‌السّلطان در غارت و تعدّی به اموال مردم تنها نبود بلکه پسران و عمّال او هم در آزار رساندن به مردم و گرفتن دارایی آن‌ها فروگزار نمی‌کردند.
ظلّ‌السّلطان بعدازآنکه برادرش (مظفّرالدّین شاه) تاجگذاری کرد و امید او از رسیدن به سلطنت تبدیل به ناامیدی شد، درنده‌خویی در او اوج گرفت و با شهر اصفهان مانند کشوری فتح شده معامله کرد. یعنی تمام یادگارهای صفویان و بناهای باشکوه و کاخ‌های این پایتخت قدیمی را که معرّف شکوه و عظمت گذشته ایران بود بکلّی ویران کرد و مصالح آن‌ها را فروخت و مساجد و دیگر بناهای عمومی را هم که نتوانست ویران کند به سارقین آثار عتیقه تسلیم کرد تا کاشی‌های نفیس و ظریف و دیگر تزئینات آن‌ها را کنده، به خارجیان بفروشند.»
سید علیرضا ابطحی، پژوهشگر تاریخی در گفتوگو با خبرنگار ایمنا، در رابطه به علل تخریب بناهای اصفهان توسط این حاکم اظهار کرد: یکی از ویژگی‌های مهم اصفهان به‌عنوان یک‌خطه تاریخی و کهن، داشتن بناهای تاریخی و بناهای متعددی است که در دوره‌های تاریخی مختلف ساخته‌شده‌اند و بخش مهمی از این بناها مربوط به دوران حکومت صفویه است.
وی افزود: امروزه تعداد زیادی از این آثار تاریخی را در گوشه و کنار اصفهان شاهد هستیم و به همین دلیل اصفهان را به شهر گنبدهای فیروزه‌ای می‌شناسیم.
این اصفهان شناس تصریح کرد: وقتی سخن از بناهای تاریخی اصفهان در دوره قاجاریه می‌شود و نقطه عطف و شخصیتی به‌نام «مسعود میرزا ظل‌السلطان» در این دوره وجود دارد.
وی ادامه داد: ظل‌السلطان یک‌بار به حکومت اصفهان رسید، سپس به خطه فارس رفت و برای بار دوم در سال ۱۲۹۱ هجری قمری به‌عنوان حاکم به اصفهان بازگشت. دومین دوره حکومت وی حدود ۳۴ سال به‌طول انجامید و تا سال ۱۳۲۵ قمری ادامه یافت. این‌یکی از طولانی‌ترین دوره‌های حکمرانی یک حاکم قاجاری در اصفهان است. به همین دلیل خاندان و خانواده ظل السلطان ازجمله خانواده‌هایی است که باشهرت «مسعود» شناخته می‌شوند و دارای ریشه و گستره زیاد نسبی در اصفهان هستند.
ابطحی اضافه کرد: پس از استقرار ظل‌السطان در اصفهان، باجرئت می‌توان گفت «شاخه اصفهان قاجار» در اصفهان ریشه گرفت و به‌مرورزمان گسترده شد. و فرزندان، ازدواج‌ها، تملکات و دارایی‌ها و استقرار خاندان مسعود در بخش‌های مختلف باعث فراگیری گستره این حاکم قاجاری شد.
وی اظهار کرد: اکبر میرزا و اصغر میرزا فرزندان حاکم قجری بودند که سال‌ها در اصفهان ماندند و همچنان هم به‌عنوان یک بخش از کانون تحولات اصفهان نقش داشتند.
این پژوهشگر تاریخ افزود: همین امروز مدارس متعددی در اصفهان و اطراف این کلانشهر مرکزی ایران، به دلیل موقوفاتی که اکبر میرزا صارم‌الدوله (۱۲۶۴–۱۳۵۴ ش) باقی‌مانده است به مدارس صارمیه معروف هستند و همچنان فعالیت دارند. در نزدیکی اصفهان هم منطقه‌ای به‌نام «اصغرآباد» وجوددارد که به اصغرمیرزا تعلق داشته است. همچنان خانواده مسعود و بازماندگان وی ریشه عمیقی در خطه اصفهان دارند.
وی گفت: در خصوص تخریب بناهای تاریخی باید اشاره کرد که شمار زیادی از این بناها در دوران شاه‌عباس اول و دوم صفوی ساخته شدند. در آن دوران، دولت ایران و حکومت عثمانی در یک رقابت تنگاتنگ و شدید برای نشان دادن شکوه و عظمت خویش، مبادرت به احداث بناها و کاخ‌های بزرگ سلطنتی کردند که ازیک‌طرف برای شهر اصفهان اقدامی مهم و ارزشمند بود، اما از طرف دیگر در همان دوره شاه‌عباس اول و دو و جانشینان آن‌ها که توان خود را صرف احداث این بناها می‌کردند، اروپای جدید در حال پیشرفت و ترقی در مباحث صنعتی بود. نتیجه نهایی این شد که ما وقتی به دوره قاجار می‌رسیم، گستره آثار انقلاب صنعتی و توجه دولت‌های اروپایی به صنعت، باعث موفقیت آن‌ها در امور مختلف سیاسی، اقتصادی و صنعتی شد.
ابطحی ادامه داد: در همین حال این بناهای تاریخی که در میانه رقابت‌های دو حکومت عثمانی و صفوی ساخته شد، بعدها به دلایلی مورد بی‌مهری حاکمان و سردمداران پس از صفویه قرار گرفت. عامل نخست حاکمیت افغان‌ها در اصفهان بود که شماری از این آثار به دلیل تاخت‌وتازهای متعددی که بعد از حمله افغان‌ها به ایران و اصفهان اتفاق افتاد تخریب شدند یا از بین رفتند. درواقع با شکست صفویه و سیطره افغان‌ها، سیر زوال بناهای ساخته‌شده در دوره صفویه آغاز شد.
وی تصریح کرد: پس از حاکمیت افغان‌ها، جنگ‌ها و نبردهای دوره افشاریه، جانشینان نادر، جنگ‌های بر سر قدرت آمدن زندیه و سپس دوران حکومت کریم‌خان، بازماندگان کریم‌خان و درگیری‌هایی که با آغامحمدخان قاجار اتفاق افتاد همگی باعث شد اصفهان بارها و بارها در این کشاکش‌ها و درگیری‌ها دست‌به‌دست شود و آثار تاریخی آن تخریب شود یا آسیب ببیند.
این اصفهان شناس تصریح کرد: خالی شدن شهر از جمعیت و بلااستفاده ماندن این بناها، استفاده گاه‌وبیگاه افراد حاکم شده بر شهر اصفهان که می‌توانست باعث تخریب بناها شود، تلاش برای استفاده و غارت اشیا و لوازم گران‌بهای موجود در بناها و به‌ویژه کاخ‌های تاریخی و مهم‌تر از همه، عوامل اقلیمی و جغرافیایی همچون سرما، گرما، سیل و بارندگی در این رابطه نقش اساسی داشتند و نباید از آن‌ها غافل شد.
وی اضافه کرد: بیشتر از سازه‌های تاریخی بزرگ، در فضاهای بیرون و حاشیه شهر ساخته‌شده بودند که با خالی شدن اصفهان از سکنه، رسیدگی کمتری به این بناها صورت می‌گرفت تا جایی که نبود نظم سیاسی، دست‌به‌دست شدن شهر و امکانات هم رسیدگی به این بناها را کاهش می‌داد. اما بااین‌وجود بناهای متعددی قبل از اینکه ظل‌السلطان به حکومت برسد وجود داشته است که از آن جمله می‌توان به عبارت‌های نمک دان و آیینه‌خانه اشاره کرد.
ابطحی افزود: در سفرنامه‌ای که «اوژن ناپلئون فلاندن» معمار، نقاش و خاورشناس فرانسوی که در اوایل سلسله قاجاریه سفری به ایران داشته، عکس‌هایی از خود بر جای گذاشته که نشان می‌دهد بناهای متعددی همچنان در دوره حاکمیت ظل‌السلطان وجود داشته که به‌مرورزمان از بین رفته‌اند. بنابراین عوامل سیاسی ازلحاظ بی‌ثباتی و رفت‌وآمد دولت‌ها، سودجویی، تأثیر عوامل اقلیمی و جغرافیایی و درگیری‌های متعدد حاکمان و سردمداران پیشین در تخریب بناهای تاریخی تأثیر داشته است.
کدام دوره حکمرانی ظل‌السلطان بیشترین تخریب بناها صورت گرفت؟وی گفت: در اینجا باید دوره حاکمیت ظل السلطان را به چند بخش تقسیم کرد. بخش اول دورانی است که سال ۱۲۹۱ شروع‌شده و تا سال ۱۳۰۵ هجری ادامه دارد. در این دوران ظل‌السلطان از کودکی در حال تجربه‌اندوزی برای حکمرانی به حاکمی قدرتمند تبدیل می‌شود. این روند باعث می‌شود، او با اهداف متعددی چهره مثبت و جذاب و مؤثری از خود نشان بدهد؛ ازجمله تلاش‌هایی که برای کسب عنوان ولایت‌عهدی به‌جای برادر مظفرالدین میرزا که در تبریز مستقر بود، به کار می‌بندد.
این اصفهان شناس افزود: در این دوران کمتر شاهد تخریب بناهای تاریخی و حتی مرمت برخی آثار هم هستیم. به‌ویژه اینکه کاربری‌های متعددی از این بناها برای آن دوره تعریف شد و تعدادی از آن‌ها برای تربیت و اسکان نیروهای نظامی رو به رشدی که ظل‌السلطان تربیت می‌کرد، اختصاص یافت.
وی ادامه داد: بنابراین در این دوره خاص، تخریب چندانی اتفاق نیفتاده است اگرچه در همین سال‌ها است که سید جمال‌الدین اسدآبادی به اصفهان سفر می‌کند و حاج سیاح نقل می‌کند سید جمال در دیداری که باهم داشتیم از دست ظل‌السلطان عصبانی بود که چرا بناهای تاریخی اصفهان در حال نابودی است. او در یک ملاقات حضوری با حاکم اصفهان این موضوع را مطرح کرده بود. اعتراض شدید سید جمال با پاسخ جالب ظل‌السلطان روبه‌رو می‌شود و او می‌گوید: اگر می‌بینید برخی بناها تخریب‌شده این به سبب نامه‌هایی است که از طرف ناصرالدین‌شاه قاجار، حاکم وقت ایران دستوری صادرشده است.
ابطحی اظهار کرد: علت این اقدام بدین خاطر بود که وجود این بناها سابقه درخشان برجای‌مانده از عهد صفوی به‌حساب می‌آمده و متأسفانه در طول تاریخ شاهد تکرار این موارد بوده‌ایم. این موارد را پیش از دوران اسلام در دوره ساسانیان می‌بینیم که آثار پارتی دوره ۵۰۰ ساله اشکانیان را از بین می‌برند. این بیماری خطرناکی در ادوار تاریخی متعدد است که در دوره قاجار و پهلوی هم تکرار شده است، بنابراین تخریب‌های دوره صفوی به‌عمد روی‌داده است.
وی گفت: گسترش محدوده شهرها و مباحث اقتصادی در این رابطه نقش داشته و جالب اینکه حرفی که امروز ما بر زبان می‌آوریم، سید جمال‌الدین اسدآبادی ۱۴۰ سال قبل می‌زند و به حاکم قاجاری اصفهان می‌گوید: سایر کشورها برای نگهداری ابنیه تاریخی خود هزینه‌های زیادی صرف می‌کنند تا این نشانه‌ای از عظمت تاریخی آن‌ها ماندگار بماند اما چنین چیزی در تفکر سران و حاکمان این سال‌ها برای حفظ و حراست از این بناها شاهد نبوده‌ایم.
این اصفهان شناس افزود: بنابراین این تخریب‌ها در میانه‌سال‌های ۱۲۹۱ تا ۱۳۰۵ هجری روی نداده و در این دوره نگهداری این بناها موردتوجه بوده است، همچنین ظل‌السطان اشاره می‌کند که پس‌ازاین دوره هم تخریب‌ها با دستور ناصرالدین‌شاه رخ‌داده است. خیلی از آثار برجای‌مانده تاریخی نیز به دلیل حمایت مردم و روحانیون است که در قالب مسجد و اماکن مذهبی از آن‌ها حفاظت کرده بودند.
وی تصریح کرد: از زمان عزل ظل‌السلطان در سال ۱۳۰۵ هجری قمری به دلیل زیبایی‌های اصفهان و ظرفیت‌های این شهر باعث می‌شود، حکومت را از وی بگیرند که در این بازه زمانی نه‌تنها توجهی به بناهای تاریخی نمی‌شود، بلکه به‌مرورزمان مورد بی‌مهری قرار می‌گیرد. ظل السلطان در کنار عواملی که به آن‌ها اشاره شد، عامل تخریب این بناها می‌شوند، به‌ویژه با بی‌توجهی یا عمد در مخروبه نشان دادن اصفهان یا استفاده از مصالح بناهای قبلی برای ایجاد بناهای جدید این اتفاق روی‌داده است.
نقش خواهر ظل‌السلطان در تخریب بناهای تاریخی اصفهان
ابطحی اضافه کرد: «جابری انصاری» در کتاب تاریخ اصفهان می‌نویسد: برخی از بناهای تاریخی اصفهان را خراب کردند و مصالح آن همچون آئینه‌ها و امکانات را برای ساختن عمارت مسعودیه به تهران بردند. برخی از این بناها هم در اختیار خانواده ظل‌السلطان ازجمله خواهر او «بانو عظمی» قرار گرفت که تخریب بناهای برجای‌مانده صفویه توسط این زن هم به نام ظل السلطان نوشته شد، درحالی‌که حاکم قجری اصفهان در این رابطه نقشی نداشت.
وی افزود: پس از حاکمیت ظل‌السلطان و در فاصله بین روی کار آمدن مشروطه خواهان تسلط برخی از قومیت‌ها بار دیگر صدمات زیادی به این بناها وارد شد. در کنار این تغییرات در دوره موردبحث، سودجویی و منفعت‌طلبی دلالان و افرادی که در کار معامله اشیا عتیقه و برخی کاشی‌ها و دیگر اشیا باستانی بودند هم نقش زیادی در تخریب بناها داشتند.
این اصفهان شناس گفت: این سودجویان حتی اقدام به انتقال اشیا عتیقه و قدیمی این بناها به خارج کشور کردند. تبلیغات منفی موجود علیه ظل السلطان و وظیفه و نقشی که او درزمینهٔ داشته باعث شده همه تقصیرها در این بخش متوجه این حاکم قاجاری باشد، درحالی‌که در این مورد باید با دقت و ظرافت بیشتری نظر داد.
کد خبر 623278منبع: ایمنا
کلیدواژه: ظل السلطان حکومت قاجار دوره قاجار ناصرالدین شاه قاجار اشکانیان ساسانیان دوره صفویه عهد صفویه شاه عباس صفوی شاه عباس یکم بناهای تاریخی شهر شهروند کلانشهر مدیریت شهری کلانشهرهای جهان حقوق شهروندی نشاط اجتماعی فرهنگ شهروندی توسعه پایدار حکمرانی خوب اداره ارزان شهر شهرداری شهر خلاق بناهای تاریخی اصفهان تخریب بناهای تاریخی اصفهان شناس ظل السلطان ظل السلطان تخریب بناها شهر اصفهان سید جمال افغان ها ساخته شد سال ها
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.imna.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «ایمنا» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۶۵۰۲۵۶۲ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
خسارت ۱۸۴ میلیاردی بارندگی به بناهای تاریخی سیستان‌وبلوچستان
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان گفت: بر اثر بارندگی‌های سیل‌آسای اخیر بیش از ۱۸۴ میلیارد ریال به بناها و آثار تاریخی استان آسیب وارد شده است. - اخبار استانها -
محمدهادی طهرانی در گفتوگو با خبرنگار تسنیم در زاهدان اظهار داشت: طی بارندگی های شدیدی که هفته‌های اخیر در استان رخ داد بخش زیادی از بناها و آثار تاریخی استان خسارت هایی از 15 تا 90درصد دیده‌اند.
وی افزود: در همین راستا و پس از ارزیابی و بررسی‌های کارشناسان میراث‌فرهنگی استان، مسجد تاریخی عبدالقادر واقع در شهرستان نیکشهر با ریزش حصار، دیوارها و نفوذ آب مواجه شد که طبق ارزیابی کارشناسان حدود 90درصد دچار خسارت شده که بیشترین خسارت را در میان آثار دیده است.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی سیستان و بلوچستان ادامه داد: قلعه فیروزآباد راسک و آتشکده کله گنگ نیز به دلیل ریزش دیوارها 50 درصد تخریب شده‌اند. همچنین بافت قلعه نو زهک، قلعه کنت سراوان و مقابر سورو و شیشه ریز سیب و سوران به دلیل ریزش دیوارها و نفوذ آب و رطوبت و از بین رفتن کاهگل‌ها تا 45 درصد دچار تخریب شده‌اند.
طهرانی گفت: برج‌ها و دیوارها و فضاهای داخلی قلعه هایی مانند انوشیروان چابهار، دانش‌سرای مقدماتی زاهدان، قلعه تیس چابهار و قلعه بمپور هم به دلایلی همچون شستشوی کاهگل‌ها، نفوذ آب و ریزش دچار تخریب شده و خسارت‌هایی تا 40 درصد به هر کدام از این بناها وارد شده است. در مجموع بارندگی‌های اخیر به 60 اثر و بنای تاریخی در سطح استان سیستان و بلوچستان خسارت هایی بین 15 تا 90 درصد وارد کرده است.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی سیستان و بلوچستان تصریح کرد: تا این لحظه میزان برآورد خسارت وارده شده به این بناها بر اثر بارندگی و سیلاب‌ها بیش از 184 میلیارد ریال تخمین زده شده است و بر اساس پیش بینی‌های هواشناسی ممکن است بارندگی‌هایی که در روزهای آینده خواهیم داشت میزان خسارت را افزایش دهد.
انتهای پیام/
همسر شهید آیت الله سیدمصطفی خمینی دار فانی را وداع گفت